Тадқиқот

МИНГТЕПА АРХЕОЛОГИК ЁДГОРЛИГИ

ЁКИ ҚАДИМ ДАВОН ДАВЛАТИ АЁЛЛАРИ ҚАНДАЙ БЎЛГАН?

Мустақиллик йилларида Ватанимизнинг қадим ва яқин тарихини ўрганиш борасида жуда катта ишлар амалга оширилди. Таъкидлаш жоизки, муҳтарам Президентимизнинг "Тарихдан ибрат олиб яшаш, тарих ҳақиқатларини билиш кишига қувват беради, уни ҳаёт ҳақиқати билан қуроллантиради" деган фикрлари Ватанимиз тарихи илдизларини ўрганиш, илмий-тадқиқотлар ва изланишлар олиб бориш борасидаги ишларга кенг йўл очиб берди.

Сир эмаски, Ўзбекистон диёри, хусусан, Андижон инсоният цивилизациясининг қадим ўчоқларидан бири ҳисобланади. Бугунги кунда вилоятимиздаги Мингтепа ва Сарвонтепа археологик ёдгорликлари халқимизнинг қадим ўтмиши, авлодлари-мизнинг турмуш тарзи ҳақида кенг маълумотлар берувчи тарихий масканлардир.

Айни кунда ҳукуматимизнинг қўллаб-қувватлаши билан Ўзбекистон Фанлар академияси ҳамда Хитой Халқ Республикаси Ижтимоий фанлар академияси Археология институти ўртасида имзоланган шартномага асосан Ўзбекистон - Хитой қўшма археологик комплекс экспедицияси томонидан Мингтепа ва бошқа бир қатор архелогик ва тарихий ёдгорликларда қазишма ва илмий-тадқиқот ишлари олиб борилмоқда.

Мингтепа археологик ёдгорлиги Андижон вилоятининг шарқий қисми, яъни ҳозирда Марҳамат туманининг марказида жойлашган. Тарихчи ва археологик олимларнинг тадқиқот ва илмий хулосаларидан келиб чиқиб, ушбу харобалар қадим тарихий ёзма манбааларда қайд этилган Давон давлатининг маркази бўлган Эрши шаҳрининг харобаларидир. Шаҳар ички ва ташқи қисмларидан иборат бўлиб, тахминан 40 гектар майдонни эгаллайди. Бу ерда олиб борилган тадқиқотлар ва қазилмалар давомида топилган ноёб осори-атиқалар, ҳунармандчиликнинг турли соҳалари - кулолчилик, тоштарошлик, темирчиликка оид моддий ашёлар қарийб 2,5 - 3 минг йиллик тарихга эга эканлигини кўрсатади.

Олимларнинг хулосаларига кўра, шаҳар харобаси эрамиздан аввалги IV-III асрларида пайдо бўлган Марказий Осиёдаги энг йирик шаҳар қолдиқлари ҳисобланади. Харобалардаги тошйўлак, бу ерда топилган иш қуроллари, ҳар хил ўлчамдаги хумлар, тош, сопол, суяк қолдиқлари, ҳатто бир томонида жангчи ва от, иккинчи томонида эса кийикка ўхшаш ҳайвон сурати туширилган сопол идишлар ушбу шаҳар ўз даврида юксак ривожланганлигини кўрсатади. Сопол идишлар юксак дид ва нафислик билан тайёрланган бўлиб, баъзиларига гул солинган. Яна бир топилмада эса жангчи ва афсонавий қуш сурати туширилган. Шаҳарни ўраб турувчи мудофаа деворлари яхши пишириб тайёрланган ғишт ва пахсалардан тикланган бўлиб минг йиллар ўтса ҳам ўзининг сифатини ва маҳобатини сақлаб қолганлиги кишини ҳайратга солади.

Шаҳарнинг ички қисми аҳолининг асосий яшаш жойи бўлган ва шаҳарга бўлган тез-тез ҳужумлар натижасида мудофаа деворлари янада мустаҳкамланган.

Илмий изланишлар, археологик топилмалардан келиб чиқиб айтиш мумкинки, Мингтепа шаҳар харобаси Ватанимиз тарихини ўрганишда муҳим ўрин тутувчи, хатто илк инсоният тарихидан сўзловчи қадимий ёдгорлик эканлиги маълум бўлади. Бу ердан топилган қимматли осори-атиқаларни асраб-авайлаш, келажак авлодга етказиш, қолаверса, улар ҳақида юртдошларимизга, айниқса, ёшларга кенг маълумотлар бериш, шу орқали уларнинг қалбида тарихимизга ҳурмат, Ватанга муҳаббат, улуғ аждодларимиздан фахрланиш туйғуларини мустаҳкамлаш мақсадида Марҳамат туманидаги "Турон" ўқув маркази томонидан очиқ ва ёпиқ "Мингтепа музейи " барпо этилди. Айни кунда мазкур музейда ноёб топилмалар тегишли тартибда сақланмоқда

Агар тарихий манбааларга эътибор қаратсак, Давон давлатининг пойтахти бўлган Эрши шаҳарга ўша даврдаги Хан (Хитой) давлати эрамиздан аввалги II-I асрларда икки марта хужум қилган. Манноп Эгамбердиевнинг "Сариқ аждар ҳамласи" китобида баён этилишича, ўша даврда жуда кўп давлатларни эгаллаган Хан подшолиги иккала юришда ҳам Давонга, айнан Эрши шаҳрига келиб мағлубиятга учраган. Хитойнинг 60 минг кишилик қўшинига қарши Эршининг 14 минг кишидан иборат қўшини 40 кунлик қамалга бардош бериб, ўз юртини босқинчилардан сақлаб қолган. Китобда, айниқса, Давон аёлларининг жасоратига алоҳида таъриф берилади.

Қамалнинг бешинчи куни Хитой саркардаси Ли Гуан-ли Эршини бир ҳамла билан олиш режасини тузади. Лекин бу режа иш бермай, жанг давонликлар ғалабаси билан тугайди. Шунда жиғибийрон бўлган Хитой саркардаси қўлга тушган асирларни сўроқ қилади. "Бугунги суворийлар ким эди?" деган саволига сотқин Сиртлонбек "аёллар" деб жавоб беради. Хитой саркардаси ҳайратдан ёқа ушлайди. Қўлга олинган отларнинг бири олиб келинганда, от устидаги қонга беланган камзул аёл кишиники эканлиги маълум бўлади.

Жангларда давонликларнинг ҳатто жасадлари ҳам ҳеч қачон жанг майдонида қолмаслигига гувоҳ бўлган Хан саркардаси бу юрт фуқароларини қандай енгиш мумкинлиги кўп ўйлайди. Хан элчиларининг: "Давонда ҳатто, эмизикли аёллар болаларини уйда қолдириб жангга кирадилар" деган хабарини эшитган саркарда бундай шижоати баланд халқни енгиш осон эмаслигини тушуниб етади.

Ушбу китобда юрти озодлиги учун жон фидо қилган ўғлонлари мурдаси устида турган оналар кўзларида ёш билан "Ўғлим, мен сендан, розиман!... Давон оналари ўғилларини ўз юртини, шу муқаддас тупроқни душманлардан сақлаш учун туғадилар" деб хитоб қилгани, турмуш ўртоқлари жанг майдонларида вафот этганларида ўлигини душманга қолдиришни ор билган аёллар эркакча кийиниб, уруш майдонига мардонавор кириб, жанг қилиб, эрларининг жасадларини олиб чиққанлиги ҳақида тасвирлар баён этилади. Бу битиклар Давон аёллари жасур, мард ва ватанпарвар бўлганликларини кўрсатади. Бугунги ёш авлод шубҳасиз, ана шундай авлодлари билан фахрланади.

Мухтасар қилиб айтганда, юртимизнинг қадим тарихини ўрганиш, аждодларимиз қолдирган бой тарихий меросни асраб-аввайлаш ва келажак авлодга етказиш биз - бугунги авлод вакилларининг муқаддас бурчидир. Ўтмиши ва келажаги буюк юрт фарзандлари эканлигимиз ҳамиша қалбларимизга ғурур бағишлайди.

Шаҳло ХУСАНОВА,

Марҳамат туманидаги "Турон" ўқув маркази мутахассиси, туман кенгаши депутати.