ТАДБИРКОРЛИК ДАВР ТАЛАБИ

ҲУҚУҚИЙ АСОСЛАРНИНГ ВУЖУДГА КЕЛИШИ

Ўзбекистон Республикаси давлат мустақиллигининг тарихан жуда қисқа муддати давомида улкан ютуқларни қўлга киритди. Ижтимоий-иқтисодий ҳаётда жиддий сифат ўзгаришлар рўй берди.

Бунда энг асосий сифат ўзгаришларидан бири - иқтисодиётда бозор тизимини шакллантирилганлиги, унинг ҳуқуқий асослари яратилганлиги ҳисобланади. Шу муносабат билан хусусий мулк, эркин рақобат, шартномалар эркинлиги, тадбиркорлик ва истеъмолчилар ҳуқуқларининг устуворлиги мамлакатимиз иқтисодий тизими ва ҳуқуқий майдонида реал мавжуд бўлиши таъминланди.

Тадбиркорлик - бу энг аввало иқтисодий ишлаб чиқариш, хўжалик фаолияти. У ҳар доим муайян мол-мулкка таяниши шарт. Тадбиркорлик фаолиятини бошловчи ҳар бир субъект, энг аввало, ўзининг бошланғич сармоясига эга бўлиши лозим.

Тадбиркорларни бошланғич сармояга эга бўлишларида банк-молия институтларини йўлга қўйиш орқали кредитлар олиш имкони яратилгани ҳам ижобий роль ўйнайди. Хорижий инвестицияларни кенг жалб этиш учун ҳуқуқий асослар яратилди.

Тадбиркорларнинг фаолият юритишда ҳуқуқий ҳолатни белгилаш, тадбиркорлик субъектларини рўйхатдан ўтказиш алоҳида ўрин эгаллайди. Шу сабабли ҳам корхоналарни, якка тадбиркорларни давлат рўйхатидан ўтказиш ва ҳисобга олишнинг умумий тартиби белгилаб қўйилди.

Тадбиркорликнинг ҳуқуқий асосларини яратишнинг биринчи босқичи ўзига хос изланишлар, синовлар билан ҳам характерланади. Тадбиркорлик субъектлари ҳуқуқий мақомини белгилаш, фаолиятини ташкил этиш, ушбу фаолият устидан давлат назоратини йўлга қўйиш, фаолиятни лицензиялаш, ҳисоботлар ва солиқ сиёсатини белгилаш соҳасида бу, айниқса, яққол намоён бўлди. Бундай даврда ҳуқуқий асослар, айниқса, қонунларнинг барқарорлигини таъминлаш мураккаб вазифа бўлиб ҳисобланади. Ушбу босқичда тадбиркорлик соҳасидаги қонунларнинг асосий вазифаларидан бири кишилар дунёқарашида, ўй-фикрларида тадбиркорликка нисбатан янгича қарашларни шакллантиришни тақозо этади.

Собиқ шўро даврида кишилар онгида боқимандалик кайфияти нисбатан кучли эди. Режали иқтисодиёт шароитида ташаббус кўрсатиб ишлашга имкон ҳам, шароит ҳам йўқ эди. Кишилар фақат давлат корхоналари, ташкилотларида топшириқ бажаришга, айтганни қилишга кўникиб қолган эдилар. Топшириқ доирасидан ташқарига чиқиш, гарчи у ижобий самарага қаратилса ҳам ўзбошимчалик сифатида баҳоланар эди.

Тадбиркорлик эса ташаббускорликка асосланади. Боқимандаликдан фарқли равишда тадбиркорлик бировнинг қўлига қарамасдан, ўз фаолиятини ўзи таъминлашни тақозо этади. Шу жиҳатдан олганда биринчи босқичда қонунлар тадбиркорликни фақат рағбатлантириш, тадбиркорлар учун қулай имтиёзлар ва шарт-шароитлар яратишга қаратилмоғи лозим. Иккинчи тўсиқ омили ҳам кўпроқ кишилар руҳий-маънавий ҳолати билан боғлиқ. Маълумки, ҳуқуқий асослар юқоридаги тўсиқларни бирдан бартараф эта олмайди. Худди шу сабабли тадбиркорликни қўллаб-қувватлаш ва ривожлантиришда давлат сиёсатининг асосий ташкилотчиси, тадбиркорликнинг асосий тарғиботчиси Ўзбекистон Республикасининг Президенти бўлганлигини қайд этмоқ лозим. Буни 2011 йилни "Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик йили", деб эълон қилинганлиги мисолида ҳам кўришимиз мумкин. Юртбошимиз томонидан қилинган саъйи-ҳаракатлар Ўзбекистонда тадбиркорликни вужудга келишида ва иқтисодиётда етакчи мавқега эга бўлишда асосий роль ўйнади.

Агар тадбиркорлик фаолиятининг ҳуқуқий асосларини яратиш бўйича биринчи босқичда умумий ҳуқуқий тартиб жорий этилган бўлса, иккинчи босқичда тадбиркорлик субъектлари фаолиятини ҳуқуқий майдонга кўчириш талаб этилар эди. Бунда асосий эътибор тадбиркорларнинг ўз мажбуриятларини қатъий бажарилишини таъминлаш вазифасига қаратилди.

Тадбиркорликнинг ҳуқуқий асосларини ривожлантиришда, иқтисодий ислоҳотларни ҳуқуқий асосларини таъминлашда Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1995 йил 5 январдаги "Хусусий тадбиркорликда ташаббус кўрсатиш ва уни рағбатлантириш тўғрисида"ги, 2003 йил 24 январдаги "Ўзбекистон иқтисодида хусусий секторнинг улуши ва аҳамиятини тубдан ошириш чора-тадбирлари тўғрисида"ги, 2003 йил 24 мартдаги "Қишлоқ хўжалигида ислоҳотларни чуқурлаштиришнинг энг муҳим йўналишлари тўғрисида"ги, 2005 йил 14 июндаги "Бозор ислоҳотларини чуқурлаштириш ва иқтисодиётни янада эркинлаштириш соҳасидаги устувор йўналишлар амалга оширилишини жадаллаштириш чора-тадибрлари тўғрисида"ги фармонлари соҳа ривожини таъминлашда муҳим роль ўйнади.

Албатта, Ўзбекистон Республикасида ўзининг иқтисодий-социал шарт-шароитларига мос келувчи тараққиёт йўли танлаб олинди, бозор муносабатлари, тадбиркорликнинг қонуний асослари шакллантирилди деб, қайд этиш билан кифояланиш, мавжуд муаммоларни четлаб ўтиш мумкин эмас. Тадбиркорликнинг ҳуқуқий асослари билан боғлиқ масалалар талайгина. Энг аввало, тадбиркорлик ҳуқуқий асосларида қонун ости ҳужжатларида қатор камчиликлар, тафовутлар мавжуд эканлигини эътироф этиши лозим. Уларни унификациялаштириш, тизимга солиш, ҳажман қисқартириб, оптималлаштириш муҳим вазифа сифатида турибди. Асосий қонунлар ва қонун ости ҳужжатлари ўртасидаги нисбат аниқ белгилаб қўйилиши, қонунлар устуворлиги таъминланиши лозим.

Д.ҚОСИМОВ,

Андижон вилоят хўжалик

судининг судьяси,

Ф.ДУМАЕВ,

вилоят хўжалик судининг катта маслаҳатчиси.