ҲИКОЯ

ЯШАШ БАХТИ

- Эй, археолог, яна ғор излаб йўқолиб қолмагин!

Дарё бўйида, палос устига узала тушиб ётган Набижон Абдулҳақнинг ортидан қичқириб қолди. У қўлини силкиб, индамай кетди. Абдулҳақ пастда кичрайиб кўринаётган улфатларига тез-тез қараган бўйи тепакликка кўтарила бошлади. Ҳавонинг тозалиги, табиатнинг таровати унинг завқини оширди.

- Уҳ, маза! - деди чуқур нафас олар экан.

Қизлари бундай жойга келишганида роса хурсанд бўлишарди! Унинг кўз олдига негадир шу тобда хотини, бир-биридан бийрон тўрт нафар қизи келди. Уларга ёзда дам олишга тоққа олиб бораман, деб ваъда берганди. Хали бунга фурсати бўлмади.

- Эҳ, худбин одам, ёз бошлангандан бери ошналаринг билан неча марта дам олишга келяпсан-ку, - деди ўзига-ўзи. - Фурсати йўқ эмиш...

Худди биров "уят" деб қараб тургандек ғалати бўлиб кетди. Насиб қилса, келаси дам олиш куни ҳар қандай ишини йиғиштириб, оиласини шу ерга олиб келишни дилига тугди. Улар ҳам бир яйрашсин.

Шу хаёллар билан кичик бир ғор олдига келиб қолганини сезмади. Боя Набижон бекорга бақирмаган, у тоғларга чиқса, албатта, мана шунақа ғорларга бир калла суқмаса, кўнгли тинчимайди. Ёшлигидан теккан касал бу. Ҳозир ҳам ғорнинг ичини кўргиси келди. Аста-аста ичкарига кираверди, аввалига энкайди, кейинроқ эса ўтириб юрди. Ғор ичи анча узун экан.

- Ў-ҳў, ошиқ-маъшуқлар бу ерга ҳам кириб улгуришган экан-да! - у ғор деворларидаги ҳарфларни ҳижжалаб ўқиб кулди. Яхшироқ кўриш учун ёнидаги зажигалкасини пайпаслаб олди. Ғор ичи яхшигина ёришди. Бир-икки қадам юрса кенггина жойга чиқар экан. Абдулҳақ ўша томонга ўтишга ҳаракат қилди. Чамаси, бирор ҳайвон бу ерни уя қилган шекилли, димоғига гупиллаб тезакнинг ҳиди урилди. "Ёзда салқин, қишда иссиқ бўлади, шунинг учун бу ерга кириб, жон сақласа керак-да", деб ўйлади ўзича. Шу пайт шундоққина ёнгинасида нимадир чириллади. Сесканиб кетди, апил-тапил ёруғликни ўша ёққа тутди. Не кўз билан кўрсинки, нақ билагидек келадиган илон вишиллаб ётибди. Танасига совуқ тер қуйилди. Миясига дарров "орқага қайтиш керак" деган фикр урилди, иложи борича шовқин қилмасдан сурила бошлади. Илоннинг миттигина кўзлари ғалати ярақлади.

Бахтига илон жойидан қимирламаяпти. У бундан дадилланди. Ҳарқалай орадаги масофа узайди. Энди илдамроқ ҳаракат қилса бўлади. Унинг юраги гуп-гуп урар, эсон-омон шу ердан чиқиб олса, қайтиб бунақа ғорларга калла суқмасликка онт ичди.

Ана манзилга ҳам яқин қолди! Мана шу хаёл билан ғор деворига куч билан туртинди ва у ёғини тушунмади. Нимадир "шув" этди-ю, ёруғлик кириб турган жой ёпилди-қолди! Абдулҳақнинг жони ҳалқумига тиқилди. Чамаси тепадан нимадир тушиб, ғор оғзи беркилиб қолди ёки бирортаси ҳазиллашяптими? Ошналари ҳам жа шумтака-да, балки орқасидан пойлаб келиб унинг адабини бериб қўймоқчи бўлишгандир?!

Шу ўй билан жон ҳолатда ўша ёққа ташланди. Овозининг борича бақирди, сўнг қўллари билан тўсилган нарсани суришга уринди. У тез-тез шағални ўзи томонга сура бошлади, бир зумда терлаб кетди. Қўллари шилиниб, ачишса-да, эътибор бермади. Орқасида қум уюлиб, илон ётган томон тўсилди. Аммо ўзи ҳам тор жойда қисилиб қолди. "Балки ташқи томонга тепсам очилар". Шу фикрда зўрға орқага сурилиб, оёқлари билан ғор оғзидаги тўсиқни тепа бошлади. Бироқ бир-икки ҳаракатдан кейин оёқларидан куч кетиб, мадори қуриди.

- Наҳотки, шу ерда қолиб кетаман, яна бироздан кейин нафас олишим ҳам қийинлашади, - Абдулҳақ ҳарсиллаб, ўзига-ўзи гапирди.

Кўз ўнгида қизлари гавдаланди. "Эрталаб тузук-қуруқ хайрлашмаган эдим, хотинимни ҳатто "қаерга боришим билан нима ишинг бор?" дея жеркиб бердим. Бундай аҳволга тушушимни билганимда, мулойимроқ гапирармидим? Аслида қачон унга яхши гапирдим? Кейинги вақтда ўғил туғиб бермадинг, деб азоб бераётувдим..." У ўзи билмаган ҳолда ўтган ҳаётини муҳокама қила бошлаганди.

- Кўча хандон, уй зиндон бўлиб, бор бор зуғумимни кўрсатибман-а, шўрликка! Мабодо бу ерда ўлиб кетсам, тўрт қизимни бир ўзи боқиб катта қилиши керак бўлади. Уйимдагилар ҳам ёрдам берар...

Энди отаси билан онаси гавдаланди кўз олдида! Онаси эзилиб адо бўлади, усиз ҳам "сени кам кўраяпман, беоқибат бўлиб кетаяпсан", дея ҳафа бўлаётувди. Ростдан ҳам онасининг айтганича бор, ишдан нари улфатлар олдига югуради, ярим кечаси маст-аласт уйга қайтади. Эрталаб бош оғриғи билан туриб, тўнғиллаган кўйи устахонасига келади. Шунинг учун вақт топиб, кексайиб қолган ота-онасини йўқламаётган эди. Дадаси-ку, унга ортиқча гапирмай қўйган.

- Сувни сингган жойга сепиш керак, кампир, - бир гал унинг беоқибатлиги ҳақида онаси куюниб гапираётганида дадаси шундай деганди. - Бу боланг кўча одами бўлди-қолди. Бегоналарга вақти бор, ўзиникилар иккинчи планда! Ҳатто қизлари тўйиб кўрмаяпти экан, сен ўзингни айтасан.

Аслида ҳам шундай. Кенжа қизи Зиёрат ҳар куни зорланади:

- Дадажон, ўртоғим Мафтунанинг дадаси ҳар куни кечки пайт боққа олиб борар экан, музқаймоқ олиб бераркан, сиз ҳам оборинг!..

- Мен унинг дадасидақа пул топармон эмасман. Устаман, бузуқ машина келса, тузатиб, пул топаман. Унга сенларга нон оламан, гўшт оламан! - Абдул-ҳақ кенжатойини жеркиб берди. - Сени боғма-боғ етаклаб юрсам, ким сенларни боқади?

Бечора қизи кўзларини пирпиратганича нари кетади. Қолган қизлари-ку, унинг қовоғидан қўрқиб, дадил ёнига кела олмайди.

Пулни топишга топади. Лекин кўпроқ маишатга сарфлагани учун қизларини айлантиргани вақти йўқ. Буни мана бу тўрт девор ичида ўлим билан юзма-юз келиб турганида, биринчи бор тан олди. Унгача эса "болам-чақам деб ўлиб кетиш керакми, сал-пал ўзинг учун ҳам яшашинг керак-да, қариганда мункиллаб чойхонага чиқишнинг нима кераги бор" деган ақида билан яшарди.

Атрофидаги ошна-оғайниларининг ҳам аксарияти улфатчиликка берилган. Топган пулларининг бир сўмини уйга олиб боришса, уч сўмини ўзларининг нафслари учун сарфлайди. Шундай бўлгач, унга бировнинг насиҳати ботармиди?

Боя тоққа чиқаётганида негадир қизларини эслаб, ўзининг қилмишидан уялгандек бўлган эди. Бежиз эмас экан. Мана ҳозир бир бошдан қилган номаъ-қул ишларидан афсусланиб ўтирибди.

Ё бу шунчаки ўлим талвасасидаги тавбаларими?

Абдулҳақ ҳавосизликдан ғувиллаётган бошини чангаллади. Агар бу ердан эсон-омон чиқиб олса, ҳаётини бутунлай бошқатдан бошлайди, ота-онасига оиласига меҳрибон бўлади. Бемаъни улфатчиликларини ташлайди. Ахир қизлари секин-аста улғаяпти, ҳадемай куёв кўриши керак. Хотини "сандиғимга ҳеч нарса ошиниб ташлолмаяпман" деган ташвишда.

Абдулҳақ авваллари бундай эмасди. Кетма-кет тўрт қиз кўрганидан кейин шунақа кўча одамига айланиб қолди. Тўғрироғи, учинчи қизидан кейин азбаройи сиқилганидан кўп ичадиган одат чиқарди. Баъзан эса мастликда уйни бошига кўтариб, ҳудди ёш боладай йиғларди.

- Мен ҳам одамларга ўхшаб ўғлимга тўй қилиб, элни чақираманми? - дея хотини Замирахонни эговлагани эговлаган эди.

- Қанақа уятсиз боласан, нима эксанг, шуни ўрасан-да, - дадаси уни койирди. - Бу бечорада нима айб? Тўққиз ой болангни кўтариб юриб, икки дунё оралиғидан қайтиб келса-ю, яна дўқ қиласан!

Икки дунё оралиғи... Абдулҳақ атрофига аланглади. Қоп-қоронғи, торгина ҳавоси тугаб бораётган ғор худди қабрга ўхшаш...

Хотини тўртинчи бор ҳомиладор бўлганида, шарт қўйди:

- Агар буниси ҳам қиз бўлса, ўшандан нари отангникига кетавер!

Шўрлик Замирахон лом-мим демай, тўлғоқ тутганида бир ўзи касалхонага кетди. У эса тўртинчиси ҳам қиз бўлганини эшитганида, икки кунгача чойхонада ичиб, бўкиб ётаверди. Ахийри укаси уйига судраб опкелиб ташлаб кетди. Хотини унинг кўзига кўринишга қўрқиб, неча кунгача уй ичидан чиқмади. Бир кун қайнонаси, бир кун онаси келиб бечорани пойлади. Вақт ўтиб, сал ҳовуридан тушди. Кейин эса эътиборсиз лоқайд бўлиб қолди. Қизларини эркалаб суйиш, меҳрибонлик қилиш йўқолди. Уйга келаяптими, келаяпти. Болаларини боқаяптими, боқаяпти, тамом, бошқасига қўл силтаб, кўчада кайфу сафо қилишни ўрганди-қолди. Мана бугун ҳам навбатдаги улфатчилик учун бу ёқларга келган эди. Охир-оқибат сўнгги нафасини олиб турибди.

Унинг кўзларига ёш келди. Овозининг борича дод солиб йиғлади. Бироқ ўзидан бошқа эшитмади. Абдулҳақнинг нафаси бўғилди. Ҳаракатсиз ўтирса ўлиб қолиши аниқ. У мажолсиз қўлларини кўтариб, тўсиққа тирмашди. Бармоқлари увушиб қолиб, ҳеч эпақага келмади. У оёқларини ишга солди. Аввалига жонсиз тепкилади, кейинроқ сал куч билан кейин яна... кутилмаганда "ярқ" этган ёруғликдан кўзлари қамашди. Юраги хапқириб кетди. Ғорнинг ўнг томонидаги тепа қисмида ёнғоқ катталигидаги тешикча очилган эди. Абдулҳақ шошиб қолди, судралиб бориб тешикчага қўлини тутди, енгил шабодани туйди. Бор кучини тўплаб гавдаси билан тўсиқни итара бошлади, қайта-қайта уринишлардан сўнг ғорнинг оғзи очилди.

Абдулҳақ судралиб бориб ерга узала тушиб ётиб олди-да, тупроқни ютоқиб ўпди. Унинг нафаси тетиклашиб, вужудига куч қуйилгандек бўлди. Аста ўрнидан турди. Ғор олдидан узоқлашиш аввалида негадир тешикчадан ичкарига мўралади. Қай кўз билан кўрсинки, эндигина қисилиб ўтирган жойида бояги илон кулча бўлиб ётарди. Нафаси ичига тушиб кетди, лаблари пичиллаб учди. Бу синоатни тушуна олишга ожиз эди, шу боис ортига тисарилган кўйи, пастликка қараб чопиб кетди.

Матлуба Юсуф Охун.